Dilek ve Emir Kipleri

Dilek ve Emir Kipleri

Dilek ve Emir Kipleri - Kip çeşitleri

1.Gereklilik Kipi : Eylemin mutlaka gerçekleşmesi gerektiğini bildirir. Fiil tabanına –meli, -malı ekleri getirilerek yapılır. (Sev-meli-y-iz)
Özellikleri:
Bazı cümlelerde olasılık anlamıyla kullanılır. Geç kaldığına göre uyanamamış olmalı
Gereklilik kipini alan bir fiilden sonra –dir ek-fiili getirilirse, kesinlik anlamı oluşur. Başarılı olmak isteyenler çok çalışmalıdır. Gereklilik kipinden sonra –dır ek-fiilinin kullanıldığı cümlelerde kesinlik zarfları kullanılırsa dil yanlışı olur. Başarılı olmak isteyenler mutlaka çok çalışmalıdır. (Yanlış)
2.Dilek-Şart Kipi: İşin, oluşun, hareketin gerçekleşmesi ,başka bir eylemin olması şartına bağlı olduğu durumlarda fiil tabanına –se, -sa ekleri getirilerek yapılır. Hem dilek hem de şart anlamı görülebilir. Çalışırsan kazanırsın.(Şart) / Şimdi Konya’da olabilsem. (Dilek)
Diğer Özellikleri:a) –sa, -se ekini alan fiiller tekrarlanırsa,bu durumda “sadece” veya “en fazla” anlamları ortaya çıkar. Bu soruyu çözse çözse Murat çözer. (Sadece) / Bu defter gitse gitse iki ay gider. (En fazla)
b) Olumlu ve olumsuz biçimlerinden sonra “de, da” bağlacı getirilirse şart anlamı ortadan kalkar, kararlılık ve eşitlik anlamları oluşur. Sen olsan da, olmasan da bu işi yapacağım. (Kararlılık) / Sevse de olur, sevmese de (Eşitlik)
3.İstek Kipi: Eylemin yapılması veya yapılmaması istendiği durumlarda kullanılır. Ğenellikle birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarda kullanılır. Fiil tabanına –e, -a ekleri getirilerek yapılır. Sev-e-lim, çalış-a-yım...
Diğer Özellikleri:
a) İyi dilek sözleri istek kipiyle oluşturulmuştur. (Rastgele, uğurlar ola, kolay gele...)
b) Bazen soru amacıyla kullanılır. (Beni görünce meraklı bakışlarla konuştu: “Hayrola!”
c)Bazı cümlelerde “öğüt, gereklilik ve emir” anlamları görülür. (Çiçekleri koruyalım, derste gürültü etmeyelim)
4.Emir Kipi : Eylemin yapılmasını veya yapılmamasını başkasından isteme durumunda kullanılır. DİKKAT : Emir kipinin eki yoktur. Buna göre kök halindeki bütün fiiller, emir kipindedir. Üçüncü tekil ve çoğul kişilere göre, emir kipinde çekimlenmiş fiillere –sin eki getirilir. (Gel-, dur-, otur-, /gelsin, dursun, otursun/gelsinler, dursunlar, otursunlar)
Özellikleri:
İnsan kendi kendine emir veremeyeceği için emir kipi 1.tekil ve 1.çoğul kişilerde kullanılmaz.
Emir kipi, cümlede bazen istek anlamı taşır. Allah’ım beni affet!
Verilen emirleri yumuşatmak amacıyla ikinci tekil kişiye, ikinci çoğul kişiymiş gibi emir verilebilir. Ahmet Bey, buraya geliniz.
Bazı ata sözü ve özdeyişlerde öğüt verme amacıyla kullanılır. Sakla samanı, gelir zamanı.
Olumlu ve olumsuz biçiminin tekrarlanması “süreklilik, korkutma, boyun eğme” anlamları taşır. Akşama kadar yaz yaz, bıktık doğrusu (süreklilik) / Gelmeyin gelmeyin, görürsünüz siz! (korkutma) / Biz emir kuluyuz! Otur otur, kalk kalk! (Boyun eğme)
Emir kipinin bazı kullanımları yalvarma ve dileme anlamları taşır. Allah’ım bizi koru. Allah korusun. Allah razı olsun.

ÖZEL NOT : Dilek kiplerini şöyle formüle edebiliriz: Melisa’ya emir yok. (meli) (sa) y (a) , emir eki yok.
Örnek Soru: Aşağıdaki fiillerin hangisi emir kipindedir? (1987-FL)
A) Yazasın B) Yazsın C) Yazmalı D) Yazsa
Çözüm: Yaz – a – sın (İstek kipi) / Yaz – malı (Gereklilik kipi) / Yaz – sa (Şart kipi)
Yaz x sın (Emir kipi) Cevap B
Şahıs Eki : Fiilin bildirdiği iş mutlaka canlı veya cansız bir varlık (özne) tarafından yapılır. İşte bu varlığa fiilin kişisi denir. Türkçe’de üç tanesi tekil, üç tanesi çoğul olmak üzere altı tane şahıs vardır.
Ben....(Kendisi söz söyleyen)
Sen....(Kendisine söz söylenilen)
O......(Kendisinden bahsedilen)
Dikkat: Fiilin bildirdiği şahısları aldıkları eklerden tanırız. Sevdi-m...(Ben), Sevmiş-sin ...(Sen)
Tekil
Çoğul
1
Ben
Biz
2
Sen
Siz
3
O
Onlar
* Çalış – tı –m Ben
* Çalış – sın Sen
* Oku – muş --- (3. tekil şahıs eki yoktur)
İste – di – m (Fiil tabanı-Kip eki-şahıs eki)
Örnek Soru : Aşağıdakilerden hangisi çekimli fiil değildir?
A) Anlarım B) Anlamak C) Anlamazsın D) Anlıyorum
Çözüm: Şimdi bu kelimelerde fiilin 3 temel öğesinin (taban, kip, şahıs) olup olmadığına bakalım:
Anlarım (Fiil tabanı, geniş z., 1.t.ş.)
Anlamazsın (Fiil tabanı, geniş zamanın olumsuzu, 2.tekil ş.)
Anlıyorum (Fiil tabanı, şimdiki z., 1.tekil ş.)
Anlamak (Mastar eki alan fiiller artık fiil değil fiilin ismidir ve isimlerde kip ve şahıs kavramı yoktur. ) Cevap B’dir.
Türkçe’de Şahıs Ekleri kimi kiplerde değişik şekillerdedir:
Şahıs 1.çeşit 2.çeşit 3.çeşit 4.çeşit
1.Tekil -m -im -yim
2.Tekil -n -sin -sin ----
3.Tekil --- ---- ---- sin
1.Çoğul -k -iz -lim
2.Çoğul -niz -siniz -siniz -in, -iniz
3.Çoğul -ler -ler -ler -sinler
Çeşit ekleri alan kipler: Görülen geçmiş zaman, dilek-şart
Çeşit ekleri alan kipler: Öğr.geç.zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik kipi
Çeşit ekleri alan kipler: İstek kipi
Çeşit ekleri alan kipler: Emir kipi